Έντονο σχολιασμό έχει προκαλέσει το νέο τραγούδι του ιστορικού συγκροτήματος Beatles, 53 χρόνια μετά τη διάλυσή τους! Κάτι τέτοιο, δε, πραγματοποιήθηκε με τη χρήση τεχνητής νοημοσύνης, τόσο ως προς την ηχογράφηση και το μιξάζ του ήχου, όσο και ως προς την δημιουργία του video –clip, με τους νεαρούς εαυτούς των μελών του συγκροτήματος να απολαμβάνουν την ηχογράφηση του νέου τους τραγουδιού και να παίζουν με την κάμερα του σκηνοθέτη Peter Jackson, ο οποίος, μεταξύ άλλων, κατόρθωσε να εξάγει τη φωνή του John Lennon μέσα από μια παλιά κασέτα, που παραχωρήθηκε στα μέλη του συγκροτήματος, από την χήρα του, Yoko Ono. Το ερώτημα, ωστόσο, που προκύπτει, μέσα από την αλλόκοτη ιστορία του τραγουδιού είναι: σε ποιον τελικά ανήκει; Στους Beatles; Στον Jackson; Ή στις μηχανές; Μια ερώτηση που καίτοι παραπέμπει στη θεματολογία ταινίας επιστημονικής φαντασίας, παρόλα αυτά απασχολεί όλο και περισσότερο τη νομική θεωρία, ενώ είναι ζήτημα μερικών χρόνων να κατακλύσει τα εθνικά και ευρωπαϊκά δικαστήρια!
Πράγματι, η τεχνολογική πρόοδος είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας, το οποίο σήμερα αντιμετωπίζει μια νέα πρόκληση: τη λεγόμενη «δημιουργική» τεχνητή νοημοσύνη, ήτοι την αλγοριθμική τέχνη που έχει ως αντικείμενο την ανάπτυξη νοημόνων συστημάτων, δηλαδή ηλεκτρονικών υπολογιστών με ή χωρίς εξωτερικευμένη υπόσταση, που έχουν προγραμματιστεί κατάλληλα ώστε να εξάγουν αποτελέσματα, που αντιστοιχούν σε δημιουργήματα που προστατεύει το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας! Στις μέρες μας, δε, η χρήση εφαρμογών δημιουργικής τεχνητής νοημοσύνης διευρύνεται όλο και περισσότερο, με αποτέλεσμα να γυρίζονται ολόκληρες ταινίες, στις οποίες πρωταγωνιστούν ηθοποιοί που έχουν αποβιώσει, όπως στα τελευταία “Star Wars”, να παράγονται ζωγραφικοί πίνακες , όπως ο πίνακας “Edmond de Belamy”, ακόμα και μουσικά έργα και video clip, όπως στην περίπτωση του νέου τραγουδιού των Beatles. Το γεγονός αυτό έχει καταστήσει ακόμα μεγαλύτερη την ανάγκη εύρεσης μιας μεθοδολογίας, με την οποία θα μπορεί να ερμηνεύεται τόσο το αντικείμενο, όσο και το υποκείμενο προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων. Η ερμηνευτική αυτή προσέγγιση, δε, θα πρέπει να αντλείται μέσα από το ήδη υπάρχον νομικό πλαίσιο της χώρας μας, όπως διαμορφώθηκε μετά την ενσωμάτωση ευρωπαϊκών οδηγιών.
Ειδικότερα, σύμφωνα με το άρθρο 1 παρ. 1 του Ν. 2121/1993 «οι πνευματικοί δημιουργοί, με τη δημιουργία του έργου, αποκτούν πάνω σε αυτό πνευματική ιδιοκτησία». Παράλληλα, σύμφωνα με το άρθρο 6 παρ. 1 του ως άνω νόμου «ο δημιουργός ενός έργου είναι ο αρχικός δικαιούχος του περιουσιακού και του ηθικού δικαιώματος επί του έργου». Με άλλα λόγια, ο πνευματικός δημιουργός είναι το αρχικό υποκείμενο προστασίας. Ως αρχικό υποκείμενο προστασίας, δε, νοείται μόνο φυσικό πρόσωπο, κάτι το οποίο επιβεβαιώνεται και από την Εισηγητική Έκθεση του ίδιου νόμου, όπου και αναφέρεται ότι μόνο φυσικά πρόσωπα μπορούν να θεωρηθούν πνευματικοί δημιουργοί, ενώ νομικά πρόσωπα μόνο δευτερογενώς καθίστανται δικαιούχοι πνευματικών δικαιωμάτων! Ο κανόνας αυτός, δε, συνιστά αναγκαστικό δίκαιο και δεν παρακάμπτεται. Η νομοθετική αυτή επιλογή αποκρυσταλλώνει και την άποψη του νομοθέτη ότι το προνόμιο της δημιουργίας ανήκει στο ανθρώπινο πνεύμα, ενώ ως προς το αντικείμενο προστασίας υπογραμμίζεται ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας του.
Όσο, λοιπόν, κι αν φαίνεται αλματώδης –και πράγματι είναι –η εξέλιξη της τεχνολογίας, τα εργαλεία ερμηνείας του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας ανευρίσκονται στους ανωτέρω αδρούς ορισμούς και κανόνες. Συγκεκριμένα, το «έργο» συνιστά αόριστη νομική έννοια του ελληνικού δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας και αναλύεται στα εξής επί μέρους στοιχεία, ήτοι να είναι δημιούργημα, πνευματικό, πρωτότυπο, εμπειρικώς αισθητό και να προέρχεται από το χώρο του λόγου, της τέχνης και της επιστήμης. Καταρχάς, λοιπόν, το έργο θα πρέπει να είναι δημιούργημα εμπειρικά αισθητό, χωρίς να έχει απαραιτήτως ανθρώπινη προέλευση. Αντίθετο, αναγκαίο και απαραίτητο χαρακτηριστικό του θα πρέπει να είναι η «πνευματικότητά» του, έτσι ώστε το πνεύμα να αποτελεί την αιτία και την πηγή του δημιουργήματος. Με άλλα λόγια, απαιτείται η ιδιότητα φυσικού προσώπου, του οποίου το πνεύμα επενεργεί δημιουργικά για τη συντέλεση ενός αποτελέσματος, έτσι ώστε με τη δημιουργική αυτή πράξη να ανακοινώνονται στον εξωτερικό κόσμο οι εντυπώσεις, οι παραστάσεις, οι σκέψεις και τα συναισθήματα του δημιουργού! Αξίζει, δε, να αναφερθεί ότι το ελληνικό και ενωσιακό δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας ακολουθεί την προσέγγιση της τεχνολογικής ουδετερότητας, ήτοι της λογικής ότι η χρήση και το είδος των χρησιμοποιούμενων δημιουργικών εργαλείων (πχ. πινέλο, μουσικό όργανο, ηλεκτρονικός υπολογιστής) δεν διαρρηγνύουν την σχέση αιτιότητας ανάμεσα στον πνευματικό δημιουργό –φυσικό πρόσωπο και το δημιούργημα.
Επιπλέον, βάσει των ανωτέρω, δεν νοείται ως «έργο» δημιούργημα, το οποίο είναι αποτέλεσμα επενέργειας παραγόντων μη ελεγχόμενων ή καθοριζόμενων από το δημιουργό. Αντίθετα, το έργο θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία, η οποία ερμηνεύεται από τη θεωρία και τη νομολογία, ως η στατιστική μοναδικότητα, η ατομική ιδιομορφία, το ελάχιστο δημιουργικό ύψος του έργου, που του προσδίδει μια ελάχιστη δημιουργική στάθμη. Αυτή ακριβώς η μοναδικότητα και η ατομικότητα του έργου συνιστά και απόρροια της προσωπικότητας του δημιουργού, η οποία και «σφραγίζει» την προσωπική του συμβολή στο στάδιο της σύλληψης και υλοποίησής του. Κατ’ επέκταση, ως «έργο» μπορεί να χαρακτηριστεί μόνο το δημιούργημα που αποτελεί την έκφραση της προσωπικής πνευματικής εργασίας του δημιουργού, ο οποίος είναι φυσικό πρόσωπο. Με άλλα λόγια, τόσο ως προς το υποκείμενο, όσο και ως προς το αντικείμενο της προστασίας του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας, ακολουθείται η ανθρωποκεντρική προσέγγιση και ο πνευματικός δημιουργός προστατεύεται επειδή δημιούργησε ένα πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα. Από την άλλη μεριά, το δημιούργημα θεωρείται άξιο προστασίας, επειδή απορρέει από δημιουργική επενέργεια του ανθρώπινου πνεύματος και σφραγίστηκε με την προσωπικότητα του δημιουργού του. Αντίθετα, αν απουσιάζει η εγγύτητα και η δημιουργική αιτιότητα ενός αποτελέσματος με την ανθρώπινη δημιουργική συμβολή, τότε γίνεται λόγος για ένα έργο μηχανής, που εκφεύγει του πεδίου της πνευματικής ιδιοκτησίας και ενδεχομένως προστατεύεται με άλλον τρόπο (πχ. ευρεσιτεχνία, εφεύρεση κλπ).
Κατά τον ανωτέρω τρόπο, λοιπόν, λαμβάνοντας υπόψη τις βασικές παραδοχές της ισχύουσας νομοθεσίας, θεωρίας και νομολογίας γύρω από το ζήτημα, μπορούμε να απαντήσουμε με ευκολία σχετικά με το τι ισχύει στην περίπτωση του νέου τραγουδιού του δημοφιλούς συγκροτήματος, το οποίο, με τη βοήθεια της τεχνολογίας, νίκησε το χρόνο, ακόμα και τον ίδιο το θάνατο. Ειδικότερα, θα πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη τα κύρια χαρακτηριστικά της μορφής του, έτσι ώστε αυτό να αποδοθεί σε συγκεκριμένο ανθρώπινο παράγοντα με βάση κριτήρια που εξειδικεύουν την απαιτούμενη δημιουργική επενέργεια του ανθρώπινου πνεύματος. Ως εκ τούτου, είναι γεγονός ότι το τραγούδι έχει ως αρχικό δικαιούχο πνευματικής ιδιοκτησίας του, το αποβιώσαν μέλος των Beatles, John Lennon, τον οποίο κληρονόμησε η χήρα του. Η Yoko Ono, δε, με τη σειρά της παραχώρησε το κομμάτι στα εναπομείναντα μέλη του συγκροτήματος, τα οποία συνέβαλαν καθοριστικά στη διαμόρφωσή του, έτσι ώστε σε τίποτα να μην θυμίζει την κακή ηχογράφηση της κασέτας, που είχε αρχικά στα χέρια της η χήρα.
Πράγματι, γίνεται αντιληπτό από την πρώτη του ακρόαση ότι το “ Now and Then” φέρει την σφραγίδα του δημιουργού του, αντανακλώντας την προσωπικότητα, τα ερεθίσματα και τις δεξιότητές του. Παράλληλα, το τραγούδι αποκρυσταλλώνει το προσωπικό άγγιγμα και των λοιπών μελών των Beatles, τα οποία προσέδωσαν επιπλέον δημιουργικό ύψος σε αυτό, έτσι ώστε να διακρίνεται από άλλα τραγούδια του Lennon. Σε αυτό συνέβαλλαν προ πάντων με την ερμηνεία τους (φωνητικά, ενορχήστρωση, οργανοπαιξία κλπ). Από την άλλη μεριά, το γεγονός ότι ο Jackson χρησιμοποίησε τεχνητή νοημοσύνη, έτσι ώστε να ξεχωρίσει τη φωνή του John Lennon από τα λοιπά όργανα που ακούγονται στην αρχική ηχογράφηση (πιάνο και κιθάρα), θα πρέπει να αξιολογηθεί με την προσέγγιση της τεχνολογικής ουδετερότητας και ως εκ τούτου η χρήση του εργαλείου αυτού (ai) δεν αναιρεί την δημιουργική επενέργεια των μελών του συγκροτήματος επί του έργου. Άλλωστε, είναι χαρακτηριστικό ότι η Yoko Ono, εν ζωή σύζυγος και κληρονόμος των πνευματικών δικαιωμάτων του John Lennon έδωσε το τραγούδι “Now and Then” στα υπόλοιπα μέλη του συγκροτήματος το 1994. Η ηχογράφηση ήταν μεν πλήρης (με φωνή και πιάνο), αλλά όχι τόσο καλής ποιότητας, ώστε να κυκλοφορήσει και με την τεχνολογία που είχαν τότε στη διάθεσή τους δεν μπορούσαν να διαχωρίσουν τη φωνή του Lennon από τη μουσική, έτσι ώστε να αναβαθμίσουν την ποιότητα της ηχογράφησης. Ως εκ τούτου, το “Now and Then” αποτελεί ένα γνήσιο τραγούδι των Beatles, που απλά δεν θα μπορούσαμε να απολαύσουμε χωρίς τη σύγχρονη τεχνολογία, όπως ακριβώς δεν θα μπορούσαμε να ακούσουμε ροκ μουσική αν δεν υπήρχαν ενισχυτές, ηλεκτρικές κιθάρες, μπάσα κοκ.
Δεν ισχύει, ωστόσο, το ίδιο με τις νεανικές μορφές των μελών του συγκροτήματος που παρεμβάλλονται στο video clip. Πράγματι, οι νεαροί εαυτοί των Beatles παρουσιάζονται να χορεύουν, να αστειεύονται, να τραγουδούν, ακόμα και να «πειράζουν» τους γέρους εαυτούς τους, με τη χρήση της ίδιας τεχνολογίας (ai). Η σκηνοθετική εποπτεία και οπτική, δε, ανήκει στον Peter Jackson, ο οποίος θα πρέπει να θεωρηθεί, με βάση τα παραπάνω, και ο πνευματικός δημιουργός του δημιουργήματος αυτού. Το γεγονός, δε, ότι οι φιγούρες αυτές μοιάζουν και κινούνται με τους υπερήλικες, πλέον, Beatles, φέρουν τα χαρακτηριστικά του προσώπου τους και έχουν διαμορφώσει την κινησιολογία τους βάσει κάποιου αλγόριθμου, δεν αποτελεί αντικείμενο του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας per se, αλλά προστασίας της προσωπικότητάς τους. Πράγματι, δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει αν στο μέλλον θα έχουμε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε ακόμα και προσωπική συνέντευξη του αποβιώσαντος, John Lennon!
Τέλος, μια τρίτη υπόθεση εργασίας, ιδιαίτερα γόνιμης στο χώρο της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων, θα ήταν η κυκλοφορία ενός τραγουδιού των Beatles ή άλλου συγκροτήματος ή καλλιτέχνη, με αποκλειστική και καθ’ ολοκληρία χρήση της τεχνητής νοημοσύνης και της αλγοριθμικής τέχνης, χωρίς τη παραμικρή επενέργειά τους. Στην περίπτωση αυτή το ερώτημα θα ήταν: σε ποιόν ανήκουν οι δημιουργίες μηχανών;
