Στο άρθρο 5 παρ. 1 του ισχύοντος Συντάγματος ορίζεται ότι "Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη". Επίσης η ιδιοκτησία προστατεύεται από τη συνταγματική διάταξη του άρθρου 17, ενώ το άρθρο 21 του Συντάγματος αφορά στην προστασία της οικογένειας.
Περαιτέρω, από τις διατάξεις των άρθρων 1825, 1839 και 1843 ΑΚ σαφώς προκύπτει, ότι ο δικαιούμενος νόμιμη μοίρα τη λαμβάνει και εναντίον της θέλησης του διαθέτη, αλλά ο τελευταίος, με διάταξη τελευταίας βουλήσεως, μπορεί να στερήσει το δικαιούχο της νόμιμης μοίρας του και μόνο για ορισμένους λόγους, οι οποίοι περιοριστικώς αναφέρονται στο νόμο (αποκλήρωση υπό στενή έννοια) και οι οποίοι πρέπει να υπάρχουν κατά το χρόνο που συντάσσεται η διαθήκη. Ειδικότερα ο διαθέτης μπορεί να αποκληρώσει τον κατιόντα του για τους λόγους που αναφέρονται στο άρθρο 1840 ΑΚ, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται (με αριθμό 3) και η περίπτωση που ο κατιών έγινε ένοχος κακουργήματος ή σοβαρού πλημμελήματος με πρόθεση, κατά του διαθέτη ή του συζύγου του. Δεν απαιτείται μεν και καταδίκη από το ποινικό δικαστήριο, αλλά το δικαστήριο που εξετάζει το λόγο της αποκλήρωσης, τον οποίο οφείλει να αποδείξει εκείνος που την επικαλείται, πρέπει να εξετάσει παρεμπιπτόντως την ύπαρξη των στοιχείων κακουργήματος ή πλημμελήματος.
Με βάση την κρατούσα εκάστοτε ηθική και κοινωνική αντίληψη και τις συνθήκες κάθε περίπτωσης κρίνεται πότε το πλημμέλημα είναι "σοβαρό", το ζήτημα δε αν τα επικαλούμενα και δεκτά γενόμενα γεγονότα φέρουν ή μη χαρακτήρα "σοβαρού" πλημμελήματος, είναι νομικό (Α.Π 248/2023, ΑΠ 22/2019, ΑΠ 5/2019, ΑΠ 1406/2012, ΑΠ 146/2009). Στην έννοια του σοβαρού πλημμελήματος από πρόθεση ικανό να θεμελιώσει τον πιο πάνω λόγο αποκλήρωσης εντάσσεται, μεταξύ άλλων, η σκαιά ύβρις, η χειροδικία, η απειλή χειροδικίας κατά του διαθέτη ή του συζύγου του. (ΑΠ 5/2019, ΑΠ 732/2016, ΑΠ 1406/2012). Εξάλλου, για να είναι έγκυρη η αποκλήρωση με την στενή έννοια, πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά οι εξής προϋποθέσεις: α) να γίνει με διάταξη τελευταίας βούλησης (διαθήκη), β) να υπάρχει βούληση του διαθέτη να στερήσει τον κατιόντα του από τη νόμιμη μοίρα του, η οποία μπορεί να έχει διατυπωθεί ρητά (με τον όρο "αποκληρώνω" ή άλλη παρεμφερή έκφραση, όπως π. χ. "στερώ από τη νόμιμη μοίρα") ενδέχεται, όμως, και να προκύπτει ερμηνευτικά από το περιεχόμενο της διαθήκης, γ) να συντρέχει λόγος από τους περιοριστικά αναφερόμενους στο άρθρο 1840 ΑΚ, των οποίων αποκλείεται η διεύρυνση ή η αναλογική εφαρμογή και σε άλλες περιπτώσεις αποδοκιμαστέας συμπεριφοράς του κατιόντος προς το διαθέτη και την οικογένεια του, δ) να αναφέρεται ο λόγος αποκλήρωσης στη διαθήκη, έτσι ώστε να υπάρχει η δυνατότητα δικαστικού ελέγχου, ως προς το ποιον από τους προβλεπόμενους λόγους αποκλήρωσης εννοεί ο διαθέτης, ε) να υφίσταται ο λόγος αποκλήρωσης κατά το χρόνο σύνταξης της διαθήκης, χωρίς να είναι απαραίτητο να εξακολουθεί να υπάρχει μέχρι το θάνατο του διαθέτη και στ) να μην έχει δοθεί συγγνώμη εκ μέρους του τελευταίου.
Αν δεν συντρέχουν οι προαναφερόμενες προϋποθέσεις, όπως συμβαίνει, όταν η αποκλήρωση έγινε χωρίς νόμιμο λόγο ή όταν ο λόγος της αποκλήρωσης που αναφέρεται στη διαθήκη δεν είναι αληθινός ή έγινε για λόγο, για τον οποίο έχει δοθεί συγγνώμη, η αποκλήρωση είναι άκυρη και ισχύει ως αποκλεισμός του μεριδούχου από την εξ αδιαθέτου διαδοχή. Κατά συνέπεια, ο αποκληρωθείς λαμβάνει τη νόμιμη μοίρα του, που είναι το ήμισυ της εξ αδιαθέτου μερίδας του, αλλά όχι πλέον αυτής, διότι κατά το επιπλέον διατηρούνται σε ισχύ οι διατάξεις της διαθήκης, εφόσον δεν γίνεται επίκληση και δεν αποδεικνύεται νόμιμος λόγος ακυρότητας ή ακυρώσιμου της διαθήκης (ΑΠ 5/2019, ΑΠ 1349/2005).
Από τις παραπάνω διατάξεις συνάγεται ότι η ελευθερία τελευταίας βούλησης ή ελευθερία διάθεσης ή ελευθερία του διατιθέναι, ήτοι η εξουσία του ατόμου να καθορίζει κατά την απόλυτη κρίση του την τύχη της κληρονομιάς του, αποτελεί ατομικό δικαίωμα του διαθέτη που εκφράζει την αυτονομία της ιδιωτικής βούλησης στο κληρονομικό δίκαιο. Η ελευθερία του διαθέτη περιλαμβάνει την ελευθερία επιλογής κληρονόμων, την ελευθερία διανομής (δηλαδή το ποσοστό του κάθε κληρονόμου) και την ελευθερία καθορισμού του προορισμού της κληρονομιάς. Το κληρονομικό δικαίωμα προστατεύεται από το Σύνταγμα σε όση έκταση προστατεύονται η ιδιοκτησία (άρθρο 17 παρ. 1) και η οικογένεια (άρθρο 21 παρ. 1). Σύμφωνα δε με το πνεύμα της έννομης τάξης που διαπνέει το Σύνταγμα το κληρονομικό δικαίωμα είναι ουσιώδες συστατικό της ιδιοκτησίας. Ο θεσμός της διαθήκης ως τρόπος άσκησης της ελευθερίας τελευταίας βούλησης υπάγεται στην συνταγματική προστασία του δικαιώματος ιδιοκτησίας του διαθέτη δεν είναι όμως απεριόριστη, αλλά περιορίζεται από τα συνταγματικά δικαιώματα των κληρονόμων που εφαρμόζονται εντός της κληρονομικής σχέσης. Έτσι ο θεσμός των αναγκαίων κληρονόμων αποτελεί στο χώρο του κληρονομικού δικαίου τη νομοθετική προστασία της οικογένειας που εγγυάται το Σύνταγμα με το ως άνω άρθρο 21 παρ. 1 αυτού. Άλλωστε και στη θεωρία του αστικού δικαίου γίνεται κοινά αποδεκτό ότι η τελευταία βούληση υπόκειται στους περιορισμούς των χρηστών ηθών, της καλής πίστης και της απαγόρευσης κατάχρησης δικαιώματος.
*Επισημαίνεται ότι το ανωτέρω κείμενο έχει ενημερωτικό χαρακτήρα και σε καμία περίπτωση δεν υποκαθιστά τις εξειδικευμένες νομικές υπηρεσίες. Η πληροφόρηση που εμπεριέχεται στο παρόν άρθρο δεν συνιστά νομική συμβουλή. Μία τέτοια νομική συμβουλή είναι δυνατόν να παρασχεθεί μόνο από αρμόδια/ιο δικηγόρο του συγκεκριμένου τμήματος του γραφείου μας που εξειδικεύεται στον ειδικό τομέα δικαίου, αφού προηγουμένως λάβει υπόψη του/της το σύνολο των δεδομένων που θα εκτεθούν και θα μελετηθούν για την υπόθεσή σας.
