Το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύει μεταξύ άλλων τα δικαιώματα των μουσικών δημιουργών πάνω στα μουσικά τους έργα. Αντικείμενο του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι το έργο ως άυλο αγαθό, ενώ η διάκριση μεταξύ άυλου αγαθού και υλικού φορέα διατρέχει όλο το δίκαιο αυτό. Το δικαίωμα της πνευματικής ιδιοκτησίας ενσωματώνει δύο διαφορετικής φύσεως δικαιώματα: α) το αποκλειστικό και απόλυτο δικαίωμα της εκμετάλλευσης του μουσικού έργου (περιουσιακό δικαίωμα) και β) το δικαίωμα προστασίας του προσωπικού δεσμού μεταξύ του δημιουργού και του έργου του (ηθικό δικαίωμα). Παράλληλα, προστατεύονται τα συγγενικά δικαιώματα, ήτοι τα δικαιώματα των ερμηνευτών και των παραγωγών φωνογραφημάτων, για τους οποίους αναγνωρίζεται ένα περιορισμένο περιουσιακό δικαίωμα.
Μεταξύ των περιορισμών για σκοπούς κοινωνικής πολιτικής, που καθιερώνονται ως προς τον περιουσιακό χαρακτήρα του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας στα άρθρα 18 έως 28Α, 28Β, 28Γ του Ν. 2121/1993, όπως ισχύουν σήμερα, συγκαταλέγεται και η αναπαραγωγή για ιδιωτική χρήση. Συγκεκριμένα, στο άρθρο 18 παρ.1 του Ν. 2121/1993, όπως ισχύει σήμερα, προβλέπεται ότι «επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η αναπαραγωγή ενός έργου που έχει νομίμως δημοσιευθεί, εφόσον η αναπαραγωγή γίνεται για ιδιωτική χρήση εκείνου που την κάνει».
Προκειμένου να μην οδηγήσει, όμως, ο περιορισμός αυτός σε καταλυτική υπονόμευση της προστασίας των πνευματικών δημιουργών, ο νομοθέτης προβαίνει σε μία προσπάθεια προσδιορισμού της έννοιας της ιδιωτικής χρήσης. Αναφέρει, ειδικότερα, στο άρθρο 18 παρ.1 του Ν. 2121/1993 ότι «δεν αποτελεί ιδιωτική χρήση, η χρήση στο πλαίσιο μιας επιχείρησης ή μιας υπηρεσίας ή ενός οργανισμού». Παράλληλα, στο άρθρο 3 παρ.2 του Ν. 2121/1993 δίνεται ο ορισμός για τη δημόσια χρήση, όπου «δημόσια θεωρείται κάθε χρήση ή εκτέλεση ή παρουσίαση του έργου, που κάνει το έργο προσιτό σε κύκλο προσώπων ευρύτερο από το στενό κύκλο της οικογένειας και το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον, ανεξαρτήτως από το αν τα πρόσωπα αυτού του ευρύτερου κύκλου βρίσκονται στον ίδιο ή σε διαφορετικούς χώρους». Από τον συνδυασμό των παραπάνω διατάξεων συνάγεται ότι στην έννοια της ιδιωτικής χρήσης εμπίπτει η αναπαραγωγή που γίνεται από τον ίδιο τον χρήστη για προσωπική του χρήση ή για χρήση από το άμεσο οικογενειακό ή κοινωνικό του περιβάλλον. Δεν εμπίπτει, επομένως, στην ανωτέρω έννοια η αναπαραγωγή από επιχειρήσεις, οργανισμούς ή δημόσιες υπηρεσίες, καθώς και εκείνη που γίνεται για την εξυπηρέτηση εμπορικού ή οικονομικού σκοπού.
Στις περιπτώσεις, λοιπόν, που η αναπαραγωγή δεν γίνεται από τον ίδιο τον χρήστη, αλλά από τρίτους, δεν θεωρείται ιδιωτική χρήση και απαιτείται άδεια του δικαιούχου. Ο νομοθέτης προβλέπει ρητά την αποφυγή βλάψεως της κανονικής εκμετάλλευσης του έργου εκ μέρους του δημιουργού, ώστε να μην θίγονται αδικαιολόγητα τα έννομα συμφέροντα του δικαιούχου (άρθρο 18 παρ.2 του Ν.2121/1993). Άλλωστε, οι περιορισμοί στο δικαίωμα αναπαραγωγής είναι σύμφωνοι με το πνεύμα και το γράμμα της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης, εφόσον πληρούνται τα ακόλουθα τρία κριτήρια, δηλαδή α) να προβλέπονται σε ορισμένες ειδικές περιπτώσεις, β) να μην βλάπτεται η κανονική εκμετάλλευση του έργου και γ) να μην προκαλείται αδικαιολόγητη βλάβη στα νόμιμα συμφέροντα του δημιουργού. Τα τρία αυτά κριτήρια είναι γνωστά και ως «τεστ/διαδικασία των τριών σταδίων» και απαντώνται ρητά στην εθνική νομοθεσία με το άρθρο 28Γ του Ν. 2121/1993.
Περαιτέρω, στο άρθρο 18 παρ.3 του Ν. 2121/1993, όπως ισχύει σήμερα, κατοχυρώνεται ρητά η καταβολή εύλογης αμοιβής στο δημιουργό ως αντιστάθμισμα της ελεύθερης αναπαραγωγής για ιδιωτική χρήση, εάν για την αναπαραγωγή αυτή χρησιμοποιούνται τεχνικά μέσα, όχι μόνο όσα επιτρέπουν την αναλογική μέθοδο αναπαραγωγής, αλλά και εκείνα που δίνουν τη δυνατότητα ψηφιακής αναπαραγωγής. Μάλιστα, δικαίωμα εύλογης και ενιαίας αμοιβής καθιερώνεται ρητά στο άρθρο 49 παρ.1 του Ν.2121/1993 και υπέρ των ερμηνευτών και των παραγωγών φωνογραφημάτων, όταν υλικός φορέας ήχου (φωνογράφημα) που έχει νόμιμα εγγραφεί χρησιμοποιείται για ραδιοτηλεοπτική μετάδοση με οποιονδήποτε τρόπο ή για παρουσίαση στο κοινό. Ο νομοθέτης αναγνωρίζει το γεγονός ότι, προκειμένου να συνεχίσουν τη δηµιουργική και καλλιτεχνική τους εργασία, οι δηµιουργοί ή οι ερµηνευτές πρέπει να λαµβάνουν εύλογη αµοιβή για τη χρήση των έργων τους, όπως και οι παραγωγοί, για να µπορούν να χρηµατοδοτούν αυτές τις δηµιουργίες.
Κατά την θέσπιση του δικαιώματος εύλογης αμοιβής θα πρέπει να λαμβάνονται δεόντως υπόψη οι τεχνολογικές και οικονομικές εξελίξεις, ειδικότερα η ύπαρξη αποτελεσματικών τεχνολογικών μέτρων προστασίας (σκέψη 39 της Οδηγίας 2001/29/ΕΚ). Με τον όρο τεχνολογικά μέτρα νοείται κάθε τεχνολογία, μηχανισμός ή συστατικό στοιχείο που, με τον συνήθη τρόπο λειτουργίας του, αποσκοπεί στο να εμποδίσει ή να περιορίσει πράξεις, σε σχέση με έργα ή άλλα προστατευόμενα αντικείμενα, μη επιτραπείσες από τον δικαιούχο οποιουδήποτε δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας ή συγγενικού δικαιώματος, όπως ορίζεται από το νόμο […]. Τα τεχνολογικά μέτρα θεωρούνται αποτελεσματικά όταν η χρήση του προστατευόμενου έργου ή άλλου προστατευόμενου αντικειμένου ελέγχεται από τους δικαιούχους μέσω της εφαρμογής διαδικασίας ελέγχου της πρόσβασης ή προστασίας, όπως κρυπτογράφησης, διατάραξης της μετάδοσης ή άλλης μετατροπής του έργου ή άλλου προστατευομένου αντικειμένου, ή προστατευτικού μηχανισμού ελέγχου της αντιγραφής, ο οποίος επιτυγχάνει τον στόχο της προστασίας (άρθρο 6 § 3 της Οδηγίας 2001/29/ΕΚ).
Ποιος είναι, περαιτέρω, ο τρόπος προσδιορισμού αυτής της εύλογης αμοιβής; Κριτήριο είναι η αξία των τεχνικών μέσων που χρησιμοποιούνται για την αναπαραγωγή. Ειδικότερα, η αμοιβή αυτή ορίζεται σε ποσοστό 2% επί της αξίας των ηλεκτρονικών υπολογιστών, των φορητών ηλεκτρονικών συσκευών - ταμπλετών (tablets) και των έξυπνων κινητών τηλεφώνων (smartphones). Από την άλλη, η εύλογη αμοιβή ορίζεται σε ποσοστό 6% επί της αξίας των συσκευών εγγραφής ήχου ή εικόνας ή ήχου και εικόνας, συμπεριλαμβανομένων και των συσκευών ή εξαρτημάτων μη ενσωματωμένων ή μη ενσωματώσιμων στην κύρια μονάδα του ηλεκτρονικού υπολογιστή, των μαγνητικών ταινιών ή άλλων υλικών φορέων πρόσφορων για την αναπαραγωγή ήχου ή εικόνας ή ήχου και εικόνας, καθώς και των υλικών φορέων ψηφιακής αντιγραφής, καθώς και της αξίας των εξωτερικών καρτών μνήμης (digital memory cards), των flash drives και των εξωτερικών φορητών σκληρών δίσκων -που αποτελούν υλικοί φορείς ψηφιακής αντιγραφής. Πρέπει να σημειωθεί πάντως ότι η απαρίθμηση των τεχνικών μέσων είναι περιοριστική και ότι το πεδίο εφαρμογής της ως άνω διάταξης έχει διευρυνθεί, αφού ρητά περιλαμβάνονται σε αυτά τόσο τα αναλογικά όσο και τα ψηφιακά μέσα αναπαραγωγής. Σε κάθε δε περίπτωση ο υπολογισµός της αξίας των χρησιμοποιούμενων τεχνικών μέσων γίνεται κατά την εισαγωγή ή τη διάθεση των παραπάνω από το εργοστάσιο.
Υπόχρεοι καταβολής της εύλογης αμοιβής είναι οι εισαγωγείς ή οι παραγωγοί των αντικειμένων αυτών. Η αμοιβή αυτή αναγράφεται στο τιμολόγιο και εισπράττεται από τους Οργανισμούς Συλλογικής Διαχείρισης. Οι Οργανισμοί Συλλογικής Διαχείρισης επιλέγουν τον οφειλέτη μεταξύ εκείνων που έχουν διαζευκτικά την υποχρέωση καταβολής και αποκρούονται αν κάποια άλλη κατηγορία οφειλετών έχει ήδη καταβάλει την αμοιβή.
