Σε μια εποχή όπου τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (Μ.Κ.Δ.) εξαπλώνονται ραγδαία καθώς έχουν εισχωρήσει δυναμικά στη ζωή μας, εξελίσσεται παράλληλα η συζήτηση σχετικά με την προστασία της προσωπικότητας κατά τη χρήση τους. Είναι σημαντική επομένως, η νομική διερεύνηση του φαινομένου αλλά και η εξέταση των τρόπων προστασίας της προσωπικότητας, ιδίως στα πλαίσια διατάξεων του Αστικού Κώδικα. Γράφει ο νέος συνεργάτης του γραφείου μας, Γαβριήλ Λαζάρου.
Η έννοια της προσωπικότητας και η προσβολή της στην ελληνική έννομη τάξη
Συνοπτικά, ως προσβολή της προσωπικότητας ορίζεται η πράξη τρίτου προσώπου με την οποία επιχειρείται τέτοια επέμβαση στην προσωπική σφαίρα εξουσίας του ατόμου ώστε να θίγεται ένα ή περισσότερα από τα αγαθά που τη συγκροτούν, υπό τη μορφή της εξωτερικής προσβολής.
Η προσωπικότητα, όσον αφορά στην ηθική της διάσταση, εκδηλώνεται ως έκφανση της ανθρώπινης φύσης που πορεύεται προς την ωρίμανση (Ι.Κ. Καρακώστας, Το δίκαιο της προσωπικότητας), δηλαδή, νοείται ως το σύνολο των αστάθμητων αξιών που απαρτίζουν την ουσία του ανθρώπου. Η Ελληνική Νομολογία αναγνωρίζει το τετράπτυχο της προσωπικότητας ως ύπαρξη φυσική, ηθική-ψυχική, κοινωνική και πνευματική. Έτσι ακόμη και η προσβολή της εσωτερικής συναισθηματικής σφαίρας του προσώπου κρίνεται νομικά σημαντική και δύναται να ενεργοποιήσει τον υποχρεωτικό όσο και αναγκαστικό μηχανισμό του δικαίου. Η θεμελίωση της έννοιας της προσωπικότητας γίνεται στο άρθρο 2 παρ.1 του Συντάγματος, κατά το οποίο αναφέρεται ότι ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας, αλλά και στο άρθρο 5 παρ.1 του Συντάγματος, κατά το οποίο αναφέρεται πως καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητα του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη.
Η έννοια της προσωπικότητας στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, προσβολή και προστασία της μέσω του Αστικού Κώδικα
Τα Μ.Κ.Δ. αποτελούν μέρος του συνολικότερου, πολυδαίδαλου οικοδομήματος του διαδικτύου το οποίο σαν μία νεωτερική-επαναστατική και με διαρκώς αυξανόμενη δυναμική εξέλιξη «αποτελεί μια πρόκληση για την έννομη τάξη καθώς αν και επηρεάζει τις έννομες σχέσεις και καταστάσεις, κατά κανόνα στερείται ειδικής ρύθμισης κατά το χρόνο εμφάνισης της («Προστασία προσωπικότητας και Διαδικτύου» σε Προστασία Προσωπικότητας. Σάκκουλας). Και αυτό διότι η νεωτερική και διαρκώς ανανεωνόμενη εφεύρεση του διαδικτύου, δυναμικό τμήμα της οπoίας αποτελούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αναγκάζει το δίκαιο ‘να ξεπεράσει τον ιστορικό νομοθέτη’ μιας και καλείται να παρέμβει ρυθμιστικά σε ένα σύνολο δομών, λειτουργιών και δραστηριοτήτων το οποίο ο τελευταίος δεν θα μπορούσε ούτε και να φανταστεί σαν μελλοντική προοπτική όταν οικοδομούσε τα υφιστάμενα νομικά πλαίσια. Το νομικό οπλοστάσιο που διαθέτουμε επομένως απέναντι στους κινδύνους που ελλοχεύουν για την προστασία της προσωπικότητας στα πλαίσια του διαδικτύου γενικότερα και των Μ.Κ.Δ ειδικότερα, δεν είναι πάντα πλήρες. Ορισμένες μόνο εκφάνσεις της προσωπικότητας, δυνητικά ευπρόσβλητες στο διαδικτυακό χώρο των Μ.Κ.Δ έχουν λάβει νομοθετική απάντηση, η οποία συνήθως έχει ως βάση εκκίνησης της το κοινοτικό δίκαιο («Προστασία προσωπικότητας και Διαδικτύου» σε Προστασία Προσωπικότητας, εκδ. Σάκκουλας). Αυτό έχει ως απόρροια να καταφεύγουμε στα υφιστάμενα εργαλεία της εγχώριας έννομης τάξης είτε για την αναλογική ερμηνεία κανόνων δικαίου προς πλήρωση του δικαιϊκού κενού ή στην ευθεία εφαρμογή τους όταν η αντίμαχη βιοτική σχέση το επιτρέπει.
Κίνδυνοι προσβολής της προσωπικότητας στα Μ.Κ.Δ και Τρόποι νομικής αντιμετώπισης στα πλαίσια του Αστικού Κώδικα
Προσβολή της προσωπικότητας δημιουργείται με οποιαδήποτε πράξη ή παράληψη τρίτου με την οποία διαταράσσεται κατάσταση που υπάρχει σε μια ή σε περισσότερες εκδηλώσεις του ατόμου και να αφορούν τη σωματική, ψυχική, πνευματική και κοινωνική δραστηριοποίηση του βλαπτόμενου κατά την στιγμή της προσβολής. Η προσβολή είναι παράνομη όταν η επέμβαση στην προσωπικότητα του άλλου δεν είναι επιτρεπόμενη από το δίκαιο ή γίνεται σαν άσκηση δικαιώματος που ασκείται καταχρηστικά. Ενόψει της σύγκρουσης των προστατευόμενων αγαθών προς αυτών της προσωπικότητας των άλλων ή προς το συμφέρον της ολότητας, θα πρέπει να αξιολογούνται και να σταθμίζονται στη συγκεκριμένη περίπτωση τα εκάστοτε αγαθά και συμφέροντα για την διακρίβωση της ύπαρξης της προσβολής του δικαιώματος επί της προσωπικότητας και ο παράνομος χαρακτήρας της. Τα έννομα αγαθά που περικλείονται στο δικαίωμα της προσωπικότητας (η τιμή, η υπόληψη, η ιδιωτική ζωή, η εικόνα, η σφαίρα απορρήτου, το ήθος, η ανάπτυξη επαγγελματικής και οικονομικής δραστηριότητας κ.α.) δεν αποτελούν αυτοτελή δικαιώματα αλλά επιμέρους εκδηλώσεις, εκφάνσεις ή πλευρές του ενιαίου δικαιώματος επί της ίδιας της προσωπικότητας, έτσι ώστε η προσβολή οποιασδήποτε εκφάνσεώς της, να σημαίνει και προσβολή της συνολικής έννοιας προσωπικότητα.
Ο κίνδυνος της δυσφήμισης
Άξιος αναφοράς είναι ο κίνδυνος της δυσφήμισης, που είναι και από τους βασικότερους κινδύνους που παρατηρούνται στα Μ.Κ.Δ., για τον οποίο ενόψει έλλειψης ειδικής ρύθμισης εφαρμόζονται, τηρουμένων των αναλογιών, οι διατάξεις του ν.1178/1981. Βασικό συστατικό στοιχείο του κινδύνου της δυσφήμισης είναι η δυνατότητα της ανωνυμίας που παρατηρείται στη διαδικασία της χρήσης των μέσων, από διάφορες πλατφόρμες ή διάφορες σελίδες στις οποίες υπάρχει η δυνατότητα είτε συνομιλίας είτε έκφρασης. Ειδικότερα σε ότι έχει να κάνει με την χρήση της διαδικτυακής πλατφόρμας του Facebook απουσιάζει εντελώς ο ουσιαστικός έλεγχος εκ μέρους του παρόχου για την διακρίβωση της γνησιότητας των στοιχείων του κάθε χρήστη. Θεωρητικά λοιπόν θα ήταν δυνατό για τον οποιονδήποτε να δημιουργήσει ένα προσωπικό λογαριασμό (profile), χρησιμοποιώντας για την συμπλήρωση των απαραίτητων πεδίων σε πρώτη φάση και κατόπιν των προαιρετικών στοιχείων, πλαστές πληροφορίες ή στοιχεία που να αποτελούν προϊόντα υπεξαίρεσης από τους νόμιμους κατόχους τους. Η κατοχή και η διαχείριση ενός ψεύτικου προφίλ θα μπορούσε να καταστεί επικίνδυνο όπλο στη διάθεση κάποιου ο οποίος προτίθεται να προβεί σε μία ή περισσότερες ενέργειες που προσβάλουν την έννοια της προσωπικότητας. Το ίδιο μάλιστα το Facebook, ως διαδικτυακή πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης, παρέχει στον χρήστη όλα εκείνα τα μέσα ώστε να συντελεστεί η προσβολή της προσωπικότητας μέσω της δυσφήμισης. Η δυσφήμιση στο διαδίκτυο μπορεί να λάβει χώρα με τους εξής τρόπους: (1) Πρώτον, μέσω του Ηλεκτρονικού Ταχυδρομείου (e-mail), με την αποστολή κάποιου μηνύματος. (2) Δεύτερον, μέσω των ταχυδρομικών καταλόγων (mailing lists) από τις ομάδες συνδρομητών (subscribers). (3) Τρίτον, στο πλαίσιο των ομάδων συζήτησης (newgroups and discussion fora). (4) Τέταρτον, με το σχολιασμό που γίνεται κάτω από τη δημοσίευση, όπου μπορεί να δημιουργηθεί το κλίμα ¨κουβέντας¨ μεταξύ χρηστών. (5) Πέμπτον, με το «ανέβασμα» μιας ιστοσελίδας (Web Page) στον Παγκόσμιο Ιστό(World Wide Web), για την οποία έχει εκδοθεί και απόφαση από το Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών, υπ΄αριθμό 1767/2015. Θα μπορούσε επομένως δυσφήμιση μέσω του Facebook να λάβει χώρα με την αποστολή προσωπικού μηνύματος αλλά και με οποιοδήποτε σχολιασμό σε ανάρτηση, με περιεχόμενο το οποίο θα προσβάλλει την προσωπικότητα του εκάστοτε παραλήπτη (υβριστικό, σεξιστικό συκοφαντικό κ.α.). Ωστόσο δεν χωρεί ανάλογη εφαρμογή της παραγράφου 5 του άρθρου μόνου του ν. 1178/1981 σε περίπτωση διάδοσης προσβλητικών ισχυρισμών μέσω διαδικτύου. Και αυτό γίνεται καθώς η προσβολή που επέρχεται κατ’ αυτόν τον τρόπο, παρέχει τη δυνατότητα στον συντάκτη του προσβλητικού δημοσιεύματος να προβεί στην αναδημοσίευση αυτού σε πλήθος ιστοσελίδων, με αποτέλεσμα την προσβολή του θιγόμενου, χωρίς να μπορεί με ασφάλεια να γνωρίζει ο ίδιος ο θιγόμενος, σε ποιες ιστοσελίδες έχει αναρτηθεί το προσβλητικό δημοσίευμα. Αυτό συμβαίνει διότι ο αριθμός των ιστοσελίδων είναι υπέρογκος και η εμβέλεια του διαδικτύου είναι δυνητικά παγκόσμια, σε αντίθεση με τα ραδιοτηλεοπτικά κανάλια και τα έντυπα, που είναι ορισμένα κατ’ αριθμό και σπανίως είναι προσιτά σε πρόσωπα εκτός της χώρας κυκλοφορίας και μετάδοσης αντίστοιχα αυτών. Το Εφετείο Αθηνών εδώ, με την απόφασή του 1143/2016 έκανε δεκτή την αγωγή κατά κατόχου και διαχειριστή ειδησεογραφικού ιστολογίου, του οποίου τα δημοσιεύματα θίγουν την προσωπικότητα του ενάγοντα και βλάπτουν την τιμή και την υπόληψή του, με περιεχόμενα που υπερέβησαν το αντικειμενικά αναγκαίο μέτρο για να αποδοθεί η σκέψη του συντάκτη προς ικανοποίηση του δικαιολογημένου ενδιαφέροντος των χρηστών αλλά και της πρόθεσης να ασκηθεί οξεία κριτική. Για αυτά δέχτηκε το δικαστήριο πως εφαρμοστέα είναι η διαδικασία των διαφορών που αφορούν προσβολές από δημοσιεύματα ή ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές καθώς και επιδίκασε και χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης.
Περιπτώσεις όπως η παραπάνω εμπίπτουν στο πραγματικό μέρος των διατάξεων του αρ. 57ΑΚ - Δικαίωμα στην προσωπικότητα και 920ΑΚ-Δυσφημητικές διαδόσεις. Αναλυτικότερα, αξίζει να αναφερθεί πως αξιώσεις απορρέουσες από την προσβολή του απόλυτου δικαιώματος και κορυφαίου έννομου αγαθού της προσωπικότητας είναι οι εξής:
1. Αξίωση για άρση της προσβολής (ΑΚ 57 παρ. 1 εδ.α’): η προσβολή πρέπει να είναι παράνομη και υφιστάμενη. Προκειμένου να θεωρηθεί η προσβολή υφιστάμενη αρκεί είτε να προηγήθηκε και να υπάρχει κίνδυνος επανάληψής της στο μέλλον είτε να επίκειται για πρώτη φορά στο μέλλον, ενώ δεν απαιτείται υπαιτιότητα, παρά μόνο αντικειμενική ευθύνη του προσβάλλοντος. Αίτημα της αγωγής είναι η επαναφορά στην κατάσταση που υπήρχε πριν από την προσβολή (π.χ. ανασκευή δημοσιεύματος της εφημερίδας που παρουσίασε τον μάρτυρα ως κατηγορούμενο).
2. Αξίωση για παράλειψη της προσβολής στο μέλλον (ΑΚ 57 παρ. 1 εδ α’): σύμφωνα με το γράμμα της διάταξης, προϋποθέσεις της αξιώσεως αυτής είναι προηγούμενη παράνομη προσβολή και ύπαρξη βάσιμου κινδύνου επανάληψης της στο μέλλον.
3. Αξίωση προς αποζημίωση (ΑΚ 57 παρ. 2): πρέπει να συντρέχουν οι προϋποθέσεις της αδικοπραξίας, δηλαδή η προσβολή να συνιστά παράνομη συμπεριφορά, να υπάρχει υπαιτιότητα και περιουσιακή ζημία, η οποία να συνδέεται αιτιωδώς με την προσβολή. Η αξίωση, περιεχόμενο της οποίας είναι η καταβολή αποζημιώσεως, υπόκειται σε πενταετή παραγραφή, ενώ ειδική περίπτωση αξίωσης αποζημιώσεως από προσβολή προσωπικότητας αποτελεί η ΑΚ 920.
4. Αξίωση για ικανοποίηση ηθικής βλάβης (ΑΚ 932): είναι βλάβη μη περιουσιακή, η οποία συνίσταται στον ψυχικό πόνο που αισθάνεται κανείς λόγω της προσβολής της προσωπικότητάς του. Η αξίωση προϋποθέτει παράνομη προσβολή και να υφίσταται το στοιχείο της υπαιτιότητας του προσβάλλοντος. Παράνομη προσβολή της προσωπικότητας κατά την έννοια των διατάξεων, 914, 919, 920 ,932 του Α.Κ σε συνδυασμό με τα άρθρα 361-363 του Π.Κ, απαγορεύεται επαγωγικώς εκ του νόμου, αλλά τέτοια παράνομη προσβολή συνιστά και η χρησιμοποίηση της εικόνας του προσώπου κάποιου, λόγου χάρη, για εμπορική εκμετάλλευση χωρίς να έχει τη συναίνεσή του, έστω και αν δεν συνιστά μείωση της τιμής ή της υπολήψεως του ή παραβίαση του απορρήτου της ιδιωτικής του ζωής. Στην περίπτωση αυτή, η προσβολή του προσώπου καθίσταται βαρύτερη όταν στην χρησιμοποιούμενη εικόνα το πρόσωπο απεικονίζεται γυμνό ή ημίγυμνο, έστω και αν η φωτογράφηση που είχε γίνει στο παρελθόν ήταν με τη συναίνεσή του. Η συναίνεση δεν υπόκειται σε ορισμένο τύπο και δύναται να δοθεί ρητά ή σιωπηρά. Το παράνομο της προσβολής της προσωπικότητας με την αποτύπωση ή έκθεση της εικόνας και δημοσιοποίηση στοιχείων του ιδιωτικού βίου, ενώ έχει υπάρξει ρητή ή σιωπηρή συναίνεσή του, θεμελιώνεται εφόσον συντρέξει λόγος που να θεμελιώνει την ανάγκη προστασίας συμφερόντων του ατόμου. Κατ’ εξαίρεση η φωτογράφηση προσώπου δια της εικόνας του χωρίς τη συναίνεση του επιτρέπεται σε ορισμένες περιπτώσεις και κυρίως:
- Όταν πρόκειται για φωτογραφίες καθημερινής επικαιρότητας, ή γεγονότα γενικότερου κοινωνικού συμφέροντος (π.χ. τροχαία ατυχήματα)
- Όταν πρόκειται για φωτογραφίες που απεικονίζουν δημόσιες συναθροίσεις, εκδηλώσεις, εφόσον δεν απομονώνεται η εικόνα ενός προσώπου αλλά παρουσιάζεται ως μέλος του συνόλου.
- Όταν οι φωτογραφίες απεικονίζουν δημόσια πρόσωπα εφόσον υπάρχει δικαιολογημένα ενδιαφέρον για την πληροφόρηση του κοινού
- Όταν πρόκειται για γελοιογραφίες με την προϋπόθεση ότι δεν θίγεται η υπόληψη του εικονιζόμενου.
Εν κατακλείδι, το δικαίωμα στη προσωπικότητα είναι απόλυτο, υπό την έννοια ότι αναπτύσσει την ενέργειά του εναντίον κάθε τρίτου προσβολέα. Η υπό του Συντάγματος και του νόμου απονεμόμενη εξουσία στο πρόσωπο και στην αυταξία του, με ό,τι συνεπάγεται, με ό,τι την συνοδεύει και την εμπλουτίζει, αποτελεί τον πυρήνα, γύρω από τον οποίο συγκεντρώνονται όλες οι όψεις και εκφράσεις που συνοδεύουν το ανθρώπινο ον στο πλαίσιο της κοινωνικής συγκυρίας στην οποία δραστηριοποιείται. Αποτυπώνονται ως αντανάκλαση της ανάγκης διατήρησης της φυσικής και ηθικής ακεραιότητας του ανθρώπου και ως προστατευόμενα από το δίκαιο έννομα αγαθά κατοχυρώνονται στην έννομη τάξη μέσω πυλών εισόδου, ιδίως γενικών ρητρών και ιδιαίτερα της 57ΑΚ, αλλά και μέσω πρακτικής νομολογιακής εφαρμογής τους στο ζωντανό δίκαιο. Αναφορικά με την διαδικτυακή πλατφόρμα του Facebook, όπου συμβαίνει και ο μεγαλύτερος αριθμός προσβολών κατά της προσωπικότητας, είναι πολύ σημαντικό να ενημερώνεται ο χρήστης σχετικά με την πολιτική απορρήτου και τις παραμέτρους προστασίας των προσωπικών δεδομένων, καθώς οι αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας της πλατφόρμας και στην πολιτική που αυτή ακολουθεί, ιδιαίτερα όσον αφορά την προστασία των προσωπικών δεδομένων των εγγεγραμμένων σε αυτή χρηστών, είναι συνεχείς.
Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να απευθυνθείτε στους εξειδικευμένους συνεργάτες του γραφείου μας.
